NGHỆ SĨ CỦA TÌNH YÊU – Sherzod Artikov

Mặc dù thành phố Bucharest vào tháng Chín có vẻ mệt mỏi và kiệt quệ từ bên ngoài, nhưng thực tế không khí trong thành phố rất yên tĩnh, ấm áp và dễ chịu. Khi tôi đến thăm Bucharest vào đầu mùa thu năm 2023, tôi cảm nhận được hạnh phúc và sự bình yên mà mình đã tìm kiếm từ nhiều năm và không thể tìm thấy.

Được mệnh danh là “Paris của phương Đông”, thành phố xinh đẹp này có hàng chục bảo tàng, phòng trưng bày nghệ thuật và các điểm tham quan khác đáng xem và thăm thú. Vì một lý do nào đó, tôi đã chọn Nghĩa trang Bellu là nơi đầu tiên tôi phải thăm. Không chần chừ, tôi lao đến đó như một chú chim bay nhanh nhất có thể. Đây là một trong những giấc mơ lâu đời chưa hoàn thành của tôi.

Vì sao lại chọn Bellu? Chính nghĩa trang này, được đặt tên theo một bá tước giàu có, đã thu hút tôi? Đó là vì Mihai Eminescu, người có tác phẩm tôi yêu và ngưỡng mộ quá nhiều, tình yêu nồng cháy và nhạy cảm trong những bài thơ trữ tình của ông luôn kích động và làm tôi xao xuyến, những câu thơ rực lửa của ông thấm vào trái tim tôi và chạm vào những dây đàn một cách tinh tế, thơ ông hiện lên sống động trước mắt tôi mỗi lần nhắc đến văn học Romania, đã nằm ở đó ngủ yên nhiều năm.

Không khó để tôi tìm thấy Bellu, bởi vì tôi đã say mê mộ phần của ông. Nghĩa trang không cách xa trung tâm thành phố. Từ cổng chính đi vào, đi dọc theo hành lang bên phải, bạn sẽ thấy Đường Văn sĩ. Mộ phần của Eminescu nằm trên con đường đó. Khi tôi đến mộ của ông, trong vài phút, nhận thức của tôi như bị vội vàng, cơ thể tôi run rẩy, tim tôi đập nhanh hơn. Tôi không thể tin vào mắt mình: sau tất cả, tôi đã đứng trước mộ của Mihai Eminescu, đứng trước ông như một bức tượng. Đây là sự thật, chính xác hơn, nó giống như câu chuyện cổ tích Shahrizoda trong “Ngàn lẻ một đêm”, dù có cố gắng thế nào, tôi cũng không tin vào sự thật cao quý này. Tuy nhiên, đây là sự thật. Nhận ra hoặc không nhận ra điều này, mất kiểm soát, tôi vô thức đi qua kích thước mộ phần của Eminescu, chạm vào bia mộ với những ngón tay run rẩy, nhìn kỹ quốc kỳ Romania, cầm nắm những viên đá cẩm thạch mịn màng của bia mộ, đi qua mộ phần của ông, chụp một bức ảnh tự sướng bằng điện thoại, nếu không, tôi nhìn mộ một cách suy tư như các nhà triết học.

Eminescu không cô đơn nơi đây. Bên phải ông, một nhà văn và nhà viết kịch vĩ đại khác của Romania, Ion Luca Caragiale, và xa hơn một chút, nhà văn Marin Preda, không chỉ không rời bỏ ông trong thế giới thực này, mà còn trong thế giới vĩnh hằng sau cái chết. Tôi cảm thấy rằng ở phần này của Bellu, một tập hợp lớn lao đã tụ hội, những con người đã để lại dấu ấn không phai mờ trong lịch sử văn học Romania và trở thành lương tri của dân tộc Romania. Cuối cùng, tôi tỉnh lại và chậm rãi ngồi xuống bên mép ngôi mộ. Như thể chờ đợi tôi chìm đắm, trí tưởng tượng không kiềm chế của tôi lập tức bay xa. Cuộc đời của Mihai Eminescu, người được tôn vinh là “Sao Mai của văn học Romania”, bắt đầu diễn ra trước mắt tôi. Giống như một bộ phim, từng cảnh một, tất cả đều đen trắng như trong các phim của Chaplin…

Đây là miền Bắc Moldavia. Năm 1850 theo lịch. Trong túp lều của một trong những người nông dân chăm chỉ, làm việc không ngừng nghỉ dù là mùa đông hay mùa hè, một người phụ nữ tên là Raluca đã hạ sinh một đứa con. Đứa bé cất tiếng khóc vang. Bà mụ, đã rất già, quay sang người phụ nữ và vui mừng kêu lên: “Con trai, Raluca!”. Cha mẹ hạnh phúc đặt tên cho cậu là Mihai, và vị linh mục già đã làm lễ rửa tội cho cậu tại nhà thờ.

Đây là khung cảnh làng quê Bukovina, lúc đó đang dưới sự cai trị của Áo-Hung. Ở đó, trong sân của trường trung học cũ, nơi tường phủ đầy vữa, những tòa nhà bắt đầu sáng lên, cậu bé Mihai cau mày, khuôn mặt không tươi sáng. Việc học tiếng Đức gây cho cậu nhiều khó khăn; dù cố gắng thế nào, tình yêu với ngôn ngữ này cũng không thức tỉnh trong trái tim cậu. Cậu không thể tìm thấy sự duyên dáng, giai điệu và ngọt ngào của tiếng mẹ đẻ Romania, được dạy bởi người thầy yêu quý Aron Pumnul, trong sâu thẳm của một ngôn ngữ thô ráp. Cậu buồn bã, thất vọng, chán nản.

Đây là năm 1864 theo lịch. Mihai gia nhập một nhóm nhỏ các diễn viên tỉnh lẻ và sống cuộc đời của một kẻ lang thang. Cùng với họ, anh biểu diễn những vở kịch nghiệp dư cho người dân ở các làng xa xôi, kiếm chút tiền lẻ, chỉ đủ để nuôi sống bản thân. Anh gầy gò, hốc hác vì thiếu ăn, và những ngày sống trong thiếu thốn và vất vả đã khiến anh gần như không còn hy vọng cho tương lai. Dù thở dài trước những diễn viên nghiệp dư và nghèo khó xung quanh đang sống cho ngày hôm nay, điều hạnh phúc là nhà thơ, đang chịu đựng khủng hoảng tinh thần, tìm thấy sức mạnh trong chính mình và viết những bài thơ đầu tiên về tình yêu. Bạn sẽ muốn ca ngợi sự can đảm của con người sau khi chứng kiến điều này!

Đây là con đường hẹp và cũ kỹ dẫn đến Vienna, trung tâm của đế chế. Nó trông cũ kỹ và lạ lẫm. Thậm chí không được lát đá. Trong tuyết và mưa, không chỉ con người mà cả bánh xe xe ngựa cũng bị mắc kẹt trong bùn lầy, di chuyển khó khăn, và đôi khi bị kẹt trên đường trong vài ngày.

Một chiếc xe ngựa đen xuất hiện từ xa. Bánh xe của nó kêu ken két khi tiến lại gần, gợi nhớ đến tiếng kêu đau đớn của một người bệnh. Bên trong có vài hành khách. Một trong số đó là chàng trai trẻ với bộ ria mép, đôi mắt xanh và những giấc mơ thuần khiết lấp lánh trong ánh nhìn. Mihai đang đến Vienna để học tập, để thực hiện ước mơ của mình. Liệu “người già khó tính”, từng say đắm Mozart và Beethoven trong thời đại của mình, có chấp nhận anh không?

Không lâu sau, cảnh vật thay đổi. Bây giờ, Vienna tráng lệ, quyến rũ và xinh đẹp hiện ra. Tại đây, Mihai là một thính giả tự do tại Đại học cổ kính Vienna, tham dự các bài giảng về ngữ văn, triết học và luật học. Trái tim thi ca, đầy cảm xúc của anh bắt đầu phai nhạt trước khung cảnh văn chương tẻ nhạt đến vô vị. Những giáo sư kế thừa sự cầu kỳ và mục ruỗng trong khuôn mẫu dường như với anh đều như nhau, như thể họ không tận hưởng cuộc sống, như thể họ sống mà không có tình yêu. Đặc biệt, anh hoàn toàn choáng ngợp trước khoa học pháp luật. Mihai héo mòn, chán nản, trái tim anh đập loạn như chú chim bị nhốt trong lồng.

Đêm đến, anh viết thơ. Về mẹ, hay đúng hơn là về mẹ anh, bà Raluca. Anh cũng dành tặng thơ cho người thầy yêu quý, Aron Pumnul, về Bukovina, ngôi làng nơi anh sinh ra và lớn lên. Ngoài ra, anh viết về mối tình đầu. Khi bình minh ló dạng, cùng cảnh tẻ nhạt vô vị đó lại nuốt chửng anh lần nữa. Hoặc anh phải dừng lại, hoặc hy sinh trái tim nồng cháy. Mihai chọn điều đầu tiên và quyết định rời Vienna.

Năm 1872. Berlin. Giờ đây Mihai bận rộn nghe các bài giảng tại Đại học Berlin. Anh đã dành hai năm cho những bài giảng này. Anh nghiên cứu sâu về các triết gia như Immanuel Kant và Khổng Tử, và dịch một số tác phẩm của họ sang tiếng Romania. Anh ủng hộ cuộc cách mạng ở Paris và Công xã Paris. Anh ghi lại những khoảnh khắc lịch sử này trong các trường ca như “Hoàng đế và Người lao động” và “Thiên thần và Ác quỷ”. Trong những năm này, tinh thần yêu nước và các chủ đề xã hội thể hiện rõ hơn trong thơ anh. Anh bắt đầu viết những bài thơ với niềm tự hào cao độ và tình yêu dành cho quê hương Romania.

Bây giờ tôi thấy thị trấn nhỏ Iași ở Romania năm 1874. Mihai đang dạy học cho những đứa trẻ ở trường trung học tại đó, trong bộ đồng phục giáo viên không vừa vặn. Đã lâu rồi kể từ khi công việc và thế giới quan của anh có sự thay đổi căn bản, và giờ đây anh đã trở thành một con người và nghệ sĩ muốn gieo rắc lòng yêu nước vào trái tim mỗi người Romania, và sẵn sàng phục vụ sự thống nhất của Romania qua những vần thơ của mình. Chẳng mấy chốc, thành phố Iași trở nên quá chật hẹp cho những lý tưởng của anh và anh chuyển đến Bucharest. Chính tại Bucharest, anh hoàn thành việc viết trường ca xã hội – triết học đồ sộ của mình – “Luceafărul”.

Không lâu sau, tôi thấy Bucharest năm 1889, bệnh viện tâm thần tại đó. Mihai nằm yên trên chiếc giường trong căn phòng phảng phất mùi thuốc độc và clo, mắt không rời trần nhà. Thần kinh anh đã mệt mỏi. Nhìn anh, bạn muốn thốt lên rằng “thời nào các nhà thơ cũng không dễ dàng”. Thật vậy, điều này đúng. Những suy nghĩ không ngừng về số phận đất nước, những đêm không ngủ dành cho thơ ca suy tư về sự thống nhất, những đau khổ do nỗi trừu tượng về tương lai gây ra, từ lâu đã khiến Mihai mất cân bằng tinh thần; cho đến ngày nay, anh sống bằng cách làm một việc duy nhất, chăm sóc bản thân, và giờ đây dường như anh đã bị đóng đinh trên giường mãi mãi. Anh cảm nhận trong tim rằng mình sẽ không bao giờ đứng dậy nữa, quê hương Bukovina, mẹ anh Raluca, những năm tháng thơ ấu và trung học hiện lên trước mắt; dù vết thương tinh thần nặng nề, anh không ngăn mình thưởng thức những kỷ niệm ngọt ngào này…

Người Pháp có câu: “Nhà thơ sinh ra ở thôn quê và chết nơi thành thị”. Câu tục ngữ này cũng áp dụng với Mihai. Ông sinh ra tại ngôi làng nhỏ Bukovina, và từ giã cõi đời ở thành phố lớn Bucharest.

Gần đến trưa khi tôi tỉnh dậy, miệng thì thầm lặp lại câu nói ấy, và dù có làn gió nhẹ thổi từ bốn phương, nhiệt độ đã tăng lên đôi chút. Chính ngày hôm đó, khi tôi từ biệt Mihai Eminescu, người giờ đây không còn gì ngoài bàn viết trong ngôi mộ dưới lòng đất, tôi cảm nhận một niềm tin ngày càng lớn rằng ông sẽ mãi ở trong một góc trái tim tôi đến cuối đời, rằng tôi sẽ quay lại với ông hết lần này đến lần khác trong suy nghĩ, rằng tôi sẽ sống những ngày, tuần và tháng trong những vần thơ trữ tình của ông, và rằng Bellu sẽ trở thành một góc quý giá hơn cả ngôi mộ đối với tôi. Niềm tin này không chỉ mang đến một nụ cười thoáng qua trên môi tôi, mà còn vô tình làm ướt đôi mắt tôi…

Tháng Giêng, 2025 Sherzod Artikov

(Võ Thị Như Mai chuyển ngữ theo bản dịch tiếng Anh của Maftuna Abdurasulova)

THE SINGER OF LOVE

(essay)

Although the city of  Bucharest in September looks a bit tired and exhausted from the outside, in fact the atmosphere in the city is very quiet, warm and pleasant. When I visited Bucharest at the beginning of the fall of 2023, I felt the happiness and peace that I had been looking for since many years and could not find.

Known as the “Paris of the East”, the beautiful city has dozens of museums, art galleries and other attractions worth seeing and visiting. For some reason, I chose Bellu Cemetery as the first place I had to visit. Without delay, in one breath, as fast as I can and decided to fly there as a bird.This was one of my long-standing, unfulfilled dreams.

Belle? Why exactly this, that is, a cemetery named after a rich baron, attracted me? That’s why Mihai Eminescu, whose work I loved and admired too much, whose fiery and sensitive love in his lyrical poems constantly excited and turned me upside down, whose fire verses penetrated my heart and touched its strings delicately, whose poetry is vividly embodied in my eyes every time Romanian literature was mentioned, lay there in eternal sleep for many years.

It was not difficult for me to find Bellu, because I was impatiently in love with his grave. It was not far from the city center. Entering from the main gate, walking along the corridor on the right side, you will find the Alley of Writers. Eminescu’s tomb overlooked that avenue. When I went to his grave, for a few minutes my perception was in a hurry, my body trembled, my heart beat faster. I couldn’t believe my eyes: after all, I appeared in front of the grave of Mihai Eminescu, standing before him like a statue. This is a reality, to be more precise, it is like Shahrizoda’s fairy tale in “One Thousand  Nights”, no matter how hard I try, I would not believe in this noble truth. However, this was the truth. Realizing or not realizing it, losing control over me, unconsciously passed by Eminescu’s tomb size, engraved on the tombstone, years of birth and death, repeatedly look at  the flag of the Romanian state, holding the tombstone with my fingers trembling his smooth marbles, passed by him next to this, took a selfie by my phone, if not, looked to a tomb thoughtfully like philosophers.

Eminescu was not alone here. On his right, another great Romanian writer and dramatist, Ion Luca Carajale, and a little further away, writer Marin Preda, did not leave him alone not only in this real world, but also in the forever world after death. It seemed to me that in this part of Bellu, a great and big ensemble had gathered, which left an indelible mark in the history of Romanian literature and became the conscience of the Romanian people. Finally, I came to my senses and slowly sank down on the edge of the grave. As if waiting for me to drown, my unbridled imagination instantly flew far away. The life of Mihai Eminescu, who is recognized as the “morning star of Romanian literature” in its borders, began to pass before my eyes. Just like a film, one by one, all in black and white like in Chaplin’s movies…

Here is Northern Moldavia. 1850  according to the calendar. In the hut of one of the hard-working farmers, who work without stopping either in winter or summer, woman named Raluka gave a birth to a child. Crying at the top of his voice, the baby was born. The midwife, who was very old, turned to the woman, and joyfully shouted “son, Raluka!” . Happy parents gave him the name Mihai, and the old priest baptized him in the church.

Here are the views of the rural village of Bukovina, which was under Austro-Hungarian rule at that time. There, in the courtyard of the old gymnasium, where the walls are covered with plaster, the buildings are beginning to shine, the boy Mihai is frowning, his face does not light up. Because learning the German language is causing him difficulties, no matter how hard he tries, love for this language does not awaken in his heart. He is unable to find the grace, melody and sweetness of his mother tongue, Romanian, taught by his beloved teacher Aron Pumnul in the depths of a coarse language. He is upset, disappointed, depressed.

Here is 1864 on the calendar. Mihai joins a handful of provincial actors and lives as a wanderer. Together with them, he shows the people an amateur theatrical performances in the remote villages, and earns pocket money, barely enough to feed his stomach. He was thin on top, emaciated from not having enough to eat, and his days spent in need and beatings had left him with almost no hope for the future. Although he sighs at the amateurs and poor actors around him who are living for today, the happy part is that the poet, suffering from a mental crisis, finds strength in himself and writes his first poetic exercises about love. You want to say praise to human courage after seeing this!

This is a narrow and old road leading to Vienna, the center of the empire. It looks old and strange. It is not even paved. During the snow and rain, not only people , but also a cart wheels get stuck in the mud, has difficulty walking, and sometimes get stuck on the road for several days.

A black cart was seen in the distance. Its wheels screeched as it approached, reminiscent of the anguished cry of a sick person. Several passengers inside. One of  them is a young man with a mustache, blue eyes and white dreams shining in his eyes. Mihai is going to Vienna to study, to achieve his dreams. Will the spoiled old man, who in his time loved Mozart and Beethoven madly, accepts him?

Before long, the scene changes. Now the magnificent, charming and beautiful Vienna appears. Here Mihai is a free listener at the old University of Vienna, attending lectures on philology, philosophy and jurisprudence. His poetic, emotional heart began to fade in front of such a dull prosaic scene. The professors who inherited pedantry and rotted in the mold already seemed to him to be the same, as if they did not enjoy life, as if they lived without love. In particular, he was completely stunned by the science of law. Mihai is fading, bored, his heart is pounding like a bird trapped in a cage.

At night, he writes poems. About the mother, or rather about his mother Raluka. He also dedicates poems to his beloved teacher, Aron Pumnul, Bukovina, the village where he was born and grew up. In addition, he writes about first love. As dawn breaks, the same dull prosaic landscape swallows him up again. Either he must stop it or sacrifice a fiery heart. Mihai chose the first and decided to leave Vienna.

1872. Berlin. Now Mihai is busy with listening to lectures at the University of Berlin. He spent two years on these lectures. He deeply studies philosophers such as Immanuil Kant and Confucius, and translates some of their works into Romanian. He supports the revolution in Paris and the Paris Commune. He captures these historical moments in his epic poems such as “The Emperor and the Workers” and “The Angel and the Devil.” During these years, the spirit of patriotism and social themes are more visible in his poems. He begins to write poems with high pathos and love about his motherland, Romania.

Now I see the small town of  Iasi in Romania in 1874. Mihai is teaching the children in the gymnasium there in an ill-fitting teacher’s uniform. It has been a long time since his work and worldview made a radical change, and now he has become a person and artist who wants to spread patriotism in the hearts of every Romanian, and who is ready to serve the unity of Romania through his poems. Soon the city of Iasi became too narrow for his ideals and he moved to Bucharest. It was in Bucharest that he finished writing his monumental socio-philosophical epic – “Morning Star”.

Before long, I see Bucharest in 1889, the psychiatric hospital there. Mihai is lying quietly on the turnip bed in his room, which smells of poison and chlorine, without taking his eyes off the ceiling. His nerves are tired. Looking at him, you want to exclaim that “it was not easy for poets in all times.” Indeed, it is true. Constant thoughts about the fate of the country, sleepless nights devoted to poems reflecting on its reunification, sufferings caused by the abstraction behind his future, long ago made Mihai mentally unbalanced, until this day he was living by doing one thing, taking care of himself, and now it was as if he was nailed to the bed forever. He felt in his heart that he would not get up again, his native village Bukovina, his mother Raluka, his childhood and high school years passed before his eyes, although his mental injury was severe, he did not stop himself from enjoying these sweet memories…

The French have a saying that “poets are born in the countryside and die in the cities.” This proverb can also be applied to Mihai. He was born in a small village like Bukovina, and said goodbye to the mortal world in a big city like Bucharest.

It was almost noon when I woke up repeating the same saying in a whisper, and although there was a light breeze blowing from all four directions, the temperature had risen a little. This very day, as I bid farewell to Mihai Eminescu, who now has nothing left but his desk, in the underground grave, I felt a growing conviction that he would remain in a corner of my heart until the end of my life, that I would turn to him again and again in my thoughts, that I would live days, weeks, and months within his lyrical poems, and that Bellu would become a corner more precious to me than the grave, and this conviction would not only bring a half-smile to my lips, but also involuntarily moisten my eyes…

January 2025

Sherzod Artikov

Translated into English by Maftuna Abdurasulova.